dinsdag 13 september 2016

Ubuntu en Nelson Mandela - boekbespreking

Boekworc bespreking 6 september 2016 over:
Henk Haenen: Ubuntu en Nelson Mandela. Afrikaanse filosofie van verzoening
(2016, Uitgeverij Damon)

Karel van Hoestenberghe heeft een degelijke samenvatting met enkele beschouwingen geschreven. Het verdient aanbeveling deze eerst te lezen alvorens aan dit verslag te beginnen, zie hier.

De discussie binnen de Boekworc groep werd gevoerd op basis van wat ons het meest heeft geraakt bij het lezen van dit boek: wat was een nieuw inzicht, heeft de Ubuntu filosofie bewust of onbewust een rol gespeeld bij ons werk en kunnen we er nu lessen uit trekken?

Ubuntu: Gemeenschapsgevoel en palaveren om conflicten te overwinnen
De basisprincipes van Ubuntu: Het gemeenschapsgevoel, het overwinnen van conflicten door middel van het palaver en het langdurige spreken, het oplossen van heftige conflictsituaties door de haat te om te zetten in positieve energie en het onderdeel te laten zijn van een doorlopende sociale dynamiek, zijn alle zaken die we herkennen uit ons eigen werk. Het gaat anders dan het oplossen van conflicten door een uitruil van belangen, zoals we in onze samenleving vaak zien.

Bezinning, verzoening en de keerzijde
Ubuntu is een ethisch kompas en een bezinning op het leven. De Afrikaanse capaciteit tot verzoening die eruit voortkomt heeft onze bewondering, zeker als het gaat om de manier waarop Nelson Mandela dit aan de wereld heeft gedemonstreerd. Maar we zijn niet blind voor de nadelen van dit gemeenschapsgevoel en het zwakker ontwikkelde individualisme: het conformisme en de vaak verstikkende familie- en tribale verplichtingen. Gemeenschapsgevoel is een tweesnijdend zwaard: waar de gemeenschap ophoudt kan door strijd om schaarse middelen na-ijver en vijandschap ontstaan en bloedige tribale conflicten.

Haenen heeft de neiging om dit te veronachtzamen; er hangt over het boek een sluier van negatieve generalisaties over 'het Westen' en positieve generalisaties over 'Afrika'. Dat verzwakt zijn betoog. De negatieve stereotyperingen die hij geeft over het Westen, hoe begrijpelijk ook tegen de achtergrond van de Apartheid, doen de Europese rechts- en verzorgingsstaten tekort. Al mogen we niet zeggen dat de grimmige praktijk van het actuele Afrika per sé in strijd is met de levensleer van Ubuntu. Net als b.v. het Christendom is Ubuntu een nobel streven, geen eindtoestand.

Recht kan onrechtvaardig zijn
Het boek maakt dat we ons iets realiseren dat we soms vergeten: dat het mogelijk is dat het recht onrechtvaardig is. De Apartheidsstaat in Zuid Afrika was daar bij uitstek een voorbeeld van. De Europese overheersing speelde de hoofdrol in het onrechtvaardig maken van het door hen opgestelde recht. Deze methode is helaas ook gebruikt door Afrikaanse potentaten zoals Mobutu die naar eigen zeggen dezelfde methoden gebruikte als Leopold II. De sterkere minacht en onderdrukt de zwakkere en vindt dat vanzelfsprekend. Dat dit een oude en sterke onderstroom is in onze cultuur wordt wel aangetoond door de inzichten over slavernij en de Afrikaan van een aantal grote Europese verlichtingsfilosofen. Het minste wat we kunnen doen is dit onder ogen te zien en ons ervan te ontdoen. Al is het een cliché: net als er slechte en goede Europeanen zijn, zijn er slechte en goede Afrikanen.

Werkstraf - Ubuntu levensvisie in de westerse rechtsgang
Mandela was jurist en dat is te herkennen in de wijze waarop hij de Ubuntu levenswijze in het recht gerealiseerd zag. Criminaliteit wordt gezien als de doorbreking van de gemeenschapsharmonie. De veroordeelde crimineel wordt niet uit zijn gemeenschap gestoten, maar de gemeenschap wordt ingeschakeld om de harmonie weer te herstellen, op basis van de oprechte bekentenis. Dit werd bijvoorbeeld in praktijk gebracht via de Waarheids- en Verzoeningscommissie. In verschillende post-conflictsituaties ter wereld is dit voorbeeld overgenomen. Iets daarvan krijgt langzamerhand ook plaats in de westerse rechtsgang, via de werkstraf ten bate van de gemeenschap en de mogelijkheid om slachtoffers en daders met elkaar te confronteren en verzoenen. Zo zie je maar dat het niet alleen muzikale invloeden zijn die vanuit Afrika de weg naar de rest van de wereld vinden.

De Ubuntu levensvisie is in overeenstemming met de opvatting van Amartya Sen: wat we vooral kunnen doen is proberen een onrechtvaardige wereld iets rechtvaardiger te maken. Dat is Mandela gelukt op politiek gebied – niet echt op economisch vlak. De 'distributieve rechtvaardigheid' is in Zuid Afrika nog veraf.

Een los eind in de discussie was de vraag of de Ubuntu-visie een rol heeft gespeeld in de Zuidelijk Afrika beweging in de 60-er en 70-er jaren. Daarover hadden we geen herinnering, wel over de nadruk die er gelegd werd op de gruwelijke situatie en navenante problemen.

De indruk die het boek na lezing achterlaat is, dat het gebaat zou zijn geweest bij een goede redactie: er staan te veel herhalingen in. En de citaten van de filosoof Ramose, waarop Haenen zijn omschrijving van Ubuntu grotendeels baseert mogen dan zeer poëtisch zijn, ze zijn soms moeilijk te begrijpen.

Boekbespreking door: Erik, Margo, Gabrielle, Gerrit en Karel 
Verslag: Erik van der Sleen

Geen opmerkingen:

Een reactie posten